Część 2: Komunikacja i dostosowanie środowiska uczenia się
W pierwszej części naszego cyklu omówiliśmy podstawy neuroróżnorodności oraz znaczenie strukturyzacji w nauczaniu studentów w spektrum autyzmu. Dziś skupimy się na dwóch kolejnych filarach skutecznego wsparcia: komunikacji akademickiej oraz dostosowaniu środowiska uczenia się.
Jak podkreśla Jacek Śmigiel, główny tutor asperIT: „Najlepszym, najwspanialszym i najbardziej skutecznym dostosowaniem w każdym środowisku jest zawsze druga osoba i zawsze taka relacja mentora i menti”. Choć sama relacja jest kluczowa, potrzebuje ona odpowiednich narzędzi komunikacyjnych i środowiskowych, by mogła rozwinąć pełnię potencjału.
Komunikacja z osobami w spektrum autyzmu – precyzja i jednoznaczność
Wyzwania komunikacyjne studentów w spektrum
Studenci w spektrum autyzmu często doświadczają specyficznych trudności w obszarze komunikacji, które mogą wpływać na ich funkcjonowanie w środowisku akademickim:
- dosłowne rozumienie wypowiedzi,
- trudności w odczytywaniu sarkazmu, metafor i idiomów,
- problemy z rozumieniem niepisanych zasad komunikacji społecznej,
- trudności z inicjowaniem rozmowy i utrzymaniem jej toku,
- wyzwania związane z przetwarzaniem informacji werbalnych.
Strategie efektywnej komunikacji akademickiej
1. Jednoznaczność i precyzja
Podstawową zasadą komunikacji ze studentami w spektrum jest unikanie wieloznaczności. W praktyce oznacza to:
- używanie konkretnego, jednoznacznego języka,
- formułowanie precyzyjnych poleceń (np. „przeczytaj rozdziały 3-5 i wynotuj kluczowe definicje” zamiast „zapoznaj się z materiałem”),
- definiowanie terminów specjalistycznych, nawet tych, które wydają się oczywiste,
- wyjaśnianie metafor, idiomów i żartów, jeśli są używane podczas zajęć.
Dobra praktyka: Zamiast powiedzieć: „Na następne zajęcia proszę zapoznać się z tematyką” – powiedz: „Na następne zajęcia proszę przeczytać rozdziały 4-6 z podręcznika X i przygotować odpowiedzi na pytania, które umieściłem w systemie e-learningowym”.
2. Wielokanałowość przekazu
Osoby w spektrum autyzmu mogą mieć trudności z przetwarzaniem informacji przekazywanych wyłącznie werbalnie. Rozwiązaniem jest:
- uzupełnianie przekazu ustnego materiałami pisemnymi,
- dostarczanie materiałów przed zajęciami,
- wykorzystywanie elementów wizualnych (wykresy, schematy, ilustracje),
- stosowanie nagrań audio lub wideo jako materiałów uzupełniających.
Dobra praktyka: Udostępniaj prezentacje lub konspekty wykładów przed zajęciami, aby studenci mogli się przygotować. Rozważ nagrywanie wykładów i udostępnianie ich do ponownego odsłuchania.
3. Dostosowanie tempa i formy komunikacji
- dawanie czasu na przetworzenie informacji i sformułowanie odpowiedzi,
- oferowanie alternatywnych form komunikacji (np. pisemnej zamiast ustnej),
- upewnianie się, że przekaz został zrozumiany („zamykanie pętli komunikacyjnej”),
- stosowanie krótszych, bardziej konkretnych pytań.
Dobra praktyka: Po zadaniu pytania lub wydaniu polecenia podczas zajęć, daj studentom czas na przemyślenie odpowiedzi. Nie interpretuj braku natychmiastowej reakcji jako braku zaangażowania lub wiedzy.
4. Komunikacja wspierająca autonomię
- zadawanie bezpośrednich, konkretnych pytań,
- unikanie pytań wieloznacznych i złożonych,
- oferowanie indywidualnych konsultacji w zacisznym miejscu,
- przekazywanie informacji zwrotnej w sposób konstruktywny i konkretny.
Dobra praktyka: Zamiast ogólnego pytania „Co sądzisz o tej teorii?”, zadaj bardziej ukierunkowane pytanie, np. „Jakie są według ciebie trzy główne zalety tej teorii w kontekście problemu X?”.
Dostosowanie środowiska uczenia się
Środowisko fizyczne ma ogromny wpływ na funkcjonowanie osób w spektrum autyzmu. Wiele z nich doświadcza podwyższonej wrażliwości sensorycznej, która może znacząco utrudniać koncentrację i efektywne uczenie się.
Wrażliwość sensoryczna – niewidzialny czynnik stresu
Osoby w spektrum autyzmu często doświadczają odmiennego przetwarzania bodźców sensorycznych:
- nadwrażliwość lub niedowrażliwość na bodźce słuchowe, wzrokowe, dotykowe,
- „kontenerowanie” – gromadzenie emocji i bodźców z otoczenia,
- ryzyko przeciążenia sensorycznego (meltdown, shutdown),
- trudności z filtrowaniem istotnych bodźców od tła.
Adaptacje przestrzeni akademickiej
1. Miejsce pracy studenta
- możliwość wyboru miejsca siedzenia (np. z dala od źródeł hałasu, okien, klimatyzacji),
- opcja korzystania ze słuchawek wygłuszających,
- zgoda na stosowanie „fidgetów” (gadżetów pomagających w koncentracji),
- wyznaczenie stałego miejsca w sali.
Dobra praktyka: Na początku semestru możesz dyskretnie zapytać całą grupę o preferencje dotyczące miejsca siedzenia, oświetlenia czy poziomu hałasu, co pozwoli uwzględnić potrzeby osób w spektrum bez ich stygmatyzowania.
2. Organizacja przestrzeni dydaktycznej
- redukcja zbędnych bodźców wzrokowych (nadmiar plakatów, dekoracji),
- odpowiednie oświetlenie (unikanie migoczących świetlówek),
- kontrola hałasu (eliminacja szumów tła),
- dostępność miejsc wyciszenia (tzw. chill-out room).
Dobra praktyka: Rozważ możliwość wyznaczenia osoby kontaktowej, do której student może się zwrócić w sytuacji przeciążenia lub potrzeby wsparcia. W asperIT stosujemy koncept „telefonu do przyjaciela” – zaufanej osoby, która jest dostępna w razie potrzeby.
3. Elastyczne formy uczestnictwa
- umożliwienie krótkich przerw w przypadku przeciążenia sensorycznego,
- opcje zdalnego uczestnictwa w niektórych zajęciach,
- nagrywanie wykładów do ponownego odsłuchania,
- alternatywne formy zaliczenia (ustne/pisemne).
Dobra praktyka: Jeśli zauważysz oznaki przeciążenia u studenta (np. zatykanie uszu, kołysanie się, zamknięcie oczu), pozwól na krótkie opuszczenie sali bez konieczności tłumaczenia się przed całą grupą.
Rozwiązania systemowe na poziomie uczelni
Indywidualne dostosowania są niezwykle ważne, ale równie istotne jest tworzenie rozwiązań systemowych na poziomie całej uczelni:
Dobre praktyki uczelniane
- kursy przygotowawcze – zapoznanie z infrastrukturą i systemem studiowania,
- asystent dydaktyczny dla studentów neuronietypowych,
- dedykowane ścieżki wsparcia (np. „anioł dla studenta” stosowany na niektórych uczelniach),
- miejsca wyciszenia (chill-out rooms) dostępne na terenie uczelni.
Na wielu uczelniach dostępne jest już finansowanie na tego typu rozwiązania, w ramach programów wspierających studentów z różnymi potrzebami.
Uważność jako kluczowa kompetencja nauczyciela akademickiego
Niezależnie od konkretnych technik i dostosowań, najważniejszą kompetencją nauczyciela pracującego z osobami w spektrum autyzmu jest uważność, na którą składają się:
- akceptacja – chęć zrozumienia innego sposobu funkcjonowania,
- proaktywna antycypacja – przewidywanie potrzeb,
- umiejętność wczucia się w sytuację studenta,
- wyższy próg tolerancji dla odmienności,
- gotowość do obserwacji i reagowania z wyprzedzeniem.
Podsumowanie – korzyści uniwersalne
Warto pamiętać, że dostosowania stworzone z myślą o studentach w spektrum autyzmu przynoszą korzyści wszystkim studentom. Im bardziej uniwersalne rozwiązania, tym szersza dostępność dla całej społeczności akademickiej.
Jasna komunikacja, uporządkowane materiały, przewidywalność i dostępność różnych form uczenia się – te elementy podnoszą komfort i efektywność całej grupy studenckiej, jednocześnie umożliwiając osobom neuronietypowym pełne wykorzystanie ich potencjału.
